АНДЕША. Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон дар Паёмашон рӯзи 26-декабри соли 2018, махсусан ба омӯзгорон муроҷиат намуда, изҳор доштанд, ки «Мо заҳмати устодону омӯзгоронро ҳамеша баланд арзёбӣ мекунем ва ғамхориро дар ҳаққи онҳое, ки дар ин соҳа хизматҳои шоиста кардаанд, идома медиҳем.
Лекин пешрафти ҷомеа, тараққиёти илму техника ва технология тақозо мекунад, ки онҳо низ барои баланд бардоштани сатҳи касбияти худ мунтазам кӯшиш кунанд.»
«Агар омӯзгор сатҳи баланди касбият надошта бошад, мо ҳеҷ гоҳ ва бо ягон восита сифати таълиму тарбияро беҳтар карда наметавонем».
Бинобар сабабҳои ҷанги шаҳрвандии солҳои 90-уми қарни гузашта, ҳамаи соҳаҳои хоҷагии халқи мамлакат фалаҷ гашта, аз ҷумла таъсири манфии худро ба соҳаи маориф низ расонидааст. Қисми зиёди омӯзгорони касбӣ он рӯзҳо Ватанро тарк намуданд, қисми дигарашон ба вазифаҳои дигари даромадаш беҳтар ё ба касби тоҷирӣ гузашта, то имрӯз мо норасоии омӯзгорони ихтисосмандро дар муассисаҳои таълимӣ эҳсос карда истодаем. Бояд хотиррасон намоям, ки омӯзгорони фидоӣ ба музди маоши паст, ранҷу азоб ва бесару сомониҳои ҳамон вақта нигоҳ накарда, дари муассисаҳои таълимиро набастанд, моҳҳо музди маош намегирифтанд, талаб ҳам намекарданд, аз таълиму тарбия даст накашиданд, онҳо ба синну сол нигоҳ накарда, то ҳол дар паҳлуи мо заҳмат кашида истодаанд.
Воқеаҳои дар боло зикр гашта, сабаб шудаанд, ки қариб дар ҳамаи шаҳру ноҳияҳои ҷумҳурӣ курсҳои кутоҳмуддати омӯзгорӣ, филиалҳои ғоибонаи коллеҷҳои омӯзгориро таъсис диҳем, аммо муттаасифона, дар ин даргоҳҳои муқаддас шахсони тасоддуфиеро низ ба таълим фаро мегиранд, ки бе мақсад, аз зарурат пешаи омӯзгориро касб намудаанд ва ин яке аз сабабҳои паст гаштани сифати таълиму тарбия дар муассисаҳои таълимӣ гашта истодааст. Баъзе аз ин хатмкардагон ахлоқу одоби дурусти педагогӣ надошта, аризаи оддиро ҳам бе хато навишта наметавонанд.
Пешвои миллат дар паёми худ иброз доштанд ки; « Мо ислоҳоти низоми ҳамаи зинаҳои таҳсилро минбаъд низ давом дода, усулҳои фаъоли таълимро ҷорӣ мекунем ва ба сатҳу сифати таълим эътибори аввалиндараҷа медиҳем.»
Ба манфиати кор мебуд, ки минбаъд аз миқдор ба сифат гузашта, дар ҳамаи муассисаҳои таълимие, ки омӯзгор тайёр карда мешаванд, шуъбаҳои пулакӣ баста шуда, довталабони донишгоҳҳо, коллеҷҳои омӯзгорӣ, танҳо тавассути озмунҳо ройгон ба таълим фаро гирифта шаванд. Бинобар ин қарзи худ мешуморам, ки аз китоби устод Баён Раҳимов, А.С. Макаренко «Дар бораи таълиму тарбия» истифода намуда, баъзе аз масъалаҳои муҳиме, ки имрӯз моро бе тараф гузошта наметавонад, ба самъи хонандаи гиромӣ расонам.
«Мактаби мо,- гуфта буд А.С. Макаренко,-вазифадор аст, чунон одамеро тарбия намояд, ки ба ҷамъияти мо зарур аст;»
Мо бояд чунин одамеро тарбия намоем, ки гуфта буд ӯ, вобаста ба шароити ҳаёт ва муборизааш, - хушмуомила, ҷиддӣ, некбин, хушҳол, зиндадил ва боинтизом бошад, мубориза барад ва эҷод кунад, қобили зиндагӣ бошад, ҳаётро дӯст дорад ва хушбахт бошад.
Муҳимтарин талаботи педагогии Макаренко ин тарбияи коллективӣ мебошад. ӯ дар навбати аввал иллатҳои тарбияи фардии замонашро сахт танқид карда гуфта буд, ки хусусиятҳои ҳар як инсон танҳо дар коллектив ба таври пурра ва ҳаматарафа тараққӣ карда метавонад. Педагог тарбия кардани сифатҳои фардии шахсро бояд ҳамеша дар назар дошта бошад, вале роҳи асосии ба шахс наздикшавӣ коллектив аст. Дар коллектив хислати хеле наҷиби одам- маҳорати ба манфиатҳои ҷамоъат ва ҷамъиятӣ итоат кунонидани манфиатҳои шахсӣ тарбия карда мешавад. ӯ инчунин нишон дод, ки онҳо ба рафиқи худ итоаткарда ва ба рафиқи худ амр карда метавонистагӣ бошанд.
Мутаассифона мо имрӯз ақидаҳои Макаренкоро сарфи назар намуда, дар бисёр муассисаҳои таълимӣ тарбияи коллективиро дуруст ба роҳ намондаем, созмонҳои талабагӣ, ки яке аз рукнҳои калидии тарбияро ба дӯш дорад, дар мактабҳо бо шиори бояду шояд кор карда истодааст. Корҳои тарбиявиро дар ин самт мувофиқи мақсад ба роҳ намондаанд. Дар хонандагон малакаҳои худтанқидкуниро бедор намекунем, хонандагон имрӯз, натанҳо гуноҳҳои якдигарро ислоҳ намекунанд, балки гуноҳҳои якдигаро рӯйпуш намуда, ошкор кардан намехоҳанд, ба ин баъзан омӯзгорон, роҳбарони синфҳо ва падару модарон низ мусоидат менамоянд.
Муҳаббати самимӣ, - гуфта буд А.С. Макаренко- нисбат ба тарбиягирандагон ҳатман серталаб буданро талаб мекунад. Мо чӣ қадаре, ки нисбат ба одам серталаб бошем, ӯ ҳамон қадар аз ҷиҳати ахлоқӣ хубтар тарбия меёбад;
Пешвои муаззами миллати мо такрор ба такрор таъкид менамоянд, ки ҳушёрӣ ва зиракии сиёсиро аз даст надиҳем.
А.С. Макаренко низ одамонро даъват менамуд, ки сулҳ ва меҳнати осоиштаи худро муҳофизат намоянд. ӯ ҳамеша хотиррасон мекард, ки ҳаёти мо, бахти мо дар дасти худи мост, бинобар ин бояд ҳамеша ҳушёр ва нисбат ба душманон оштинопазир бошем.
Кори тарбиявие, ки мақсади он аз ҳар ҷиҳат ба таври васеъ, ҳаматарафа, муфассал муайян карда нашудааст, вай ба кори тарбиявии аз сиёсат дуршуда бурда мерасонад. Бинобар ин тарбиядиҳанда бояд дар назди худ мақсад гузорад, ки ӯ киро тарбия кардан мехоҳад ва мақсади ин тарбия аз чӣ иборат аст.
Дар соҳаи тарбияи хислат (характер) бошад, гуфта буд А.С.Макаренко, мо бо талабагон қариб ҳеҷ коре намегузаронем. Талаба то гуноҳе содир накунад, ба тарбияи ӯ машғул намешавем, ҳамин ки талаба якчанд гуноҳ содир кард, баъд ба тарбияи ӯ шуруъ мекунем.
Талабае, ки ягон гуноҳ содир накардааст, аз доираи назари мо дур мемонад, мо ҳатто кӯшиш ҳам намекунем донем, ки ин талаба куҷо меравад, ба чӣ кор машғул мешавад, дар табиати ӯ чӣ навъ хислат (характер) расмият ёфта истодааст ва ғайраҳо. Натиҷаи ҳамин аст, ки навишта буд А.С.Макаренко дар мақолаи «Ирода мардонагӣ, мақсаднокӣ», чунин навъҳои паҳншудаи хислатҳо, монанди хаппакҳо, ҳалимҳо, миш-мишкунандагон, аз қафои дигарон ғайбаткунандаҳо, замонасозон, мунофиқон, дурӯяҳо, даҳонялаҳо, мумсикҳо, туфайлихӯрон, одамбезорон, мардумгурезон, тутивор тақлидкунандагон, хаёлпарастон ҳанӯз ҳам дида мешаванд. Мана ин хислатдорон дар ҳақиқат дар одамони баду зарарнок пайдо мешаванд, аз доираи ғамхории педагогии мо берун мемонанд». Вале мо гарчи дар бачагон мавҷуд будани ин гуна хислатҳоро мушоҳида кунем ҳам вале бо сабаби он ки: якум, онҳо ба мо халал намерасонанд ва дуюм, ин ки мо ба онҳо чӣ кор карданамонро намедонем ба ин масъала машғул намешавем ва дар бораи он фикр намекунем, ки аксар вақт ин хислатҳо на дар одамони шӯху бетартиб, балки дар одамони баду зарарнок пайдо мешавад.
Муаллимони мо гуфта буд А.С.Макаренко , ҳоло ҳам аз фирефтагии накукирдорӣ, накукорӣ, дарду алам, ранҷу заҳмат мебаранд. «Ман ягон воқеаро намедонам ки, - гуфта буд А.С.Макаренко, - хислати хуб бе вазъияти солимӣ тарбиявӣ пайдо шуда бошад ва ё баръакс, ба кори дурусти тарбиявӣ нигоҳ накарда характери бад пайдо шуда бошад».
Аз ин рӯ, беҳтар ва пурқувваттар намудани маркази тарбиявӣ талабҳои ғайри созишкорона гузоштан дар назди талабагон ва тарбияи иродаву ҳисси масъулиятнокӣ лозим аст.
«Дар назди мо вазифаи тарбия намудани чунин навъи рафтор, чунин хислатҳо, чунин сифатҳои шахсӣ меистад, ки онҳо барои давлати Шӯравӣ дар давраи ҳукумронии синфи коргар , дар давраи барқароршавии ҷамъияти бесинфӣ зарур аст». Антон Семёнович тарбияи меҳнатии ҷавононро дар мадди аввал ниҳода бо далелҳои равшан исбот кардааст, ки инкишофи қобилияти меҳнатӣ ба тарбияи дурусти меҳнатӣ дар синни ҷавонӣ вобастааст.
Меҳнат, гуфта буд ӯ, бояд эҷодӣ бошад. Танҳо меҳнати эҷодӣ имконият медиҳад, ки сарватҳои моддии ҷамъият ба таври фоиданок ва дуруст истифода карда шуда, ба мустаҳкамшавии базаи моддии мамлакат ёрӣ расонад, дараҷаи некӯаҳволӣ ва моддии оммаи меҳнаткашонро баланд бардорад. Мана барои ҳамин ҳам ба меҳнати эҷодӣ тайёр кардани бачагон яке аз вазифаҳои муҳимтарини тарбия мебошад.
Аз ин лиҳоз ба фикри шахсии ман хуб мешуд, ки дар барномаҳои таълимӣ ба таълимӣ фанни технологияи меҳнат ( касбу ҳунар) диққати ҷиддӣ дода шуда, ба таълими ин фан ҳатман 2 соат ҷудо карда шавад, аз мушоҳидаҳо аён мегардад, ки дар маркази бисёр шаҳру ноҳияҳои калони ҷумҳурӣ хонандагоне вомехӯранд, ки ҳатто тарзи дуруст истифода бурдани олоти меҳнатро намедонанд, меҳнат карданро дӯст намедоранд, бо роҳи осон пӯл ёфтанро орзу мекунанд, шояд ба хотири ин хаёли хом ба ҳар гуна ҳизбҳои ифротгарои террористӣ- экстремистӣ аъзо шуда, ба ҷони ҷавони худ раҳм накарда, ба оқибати амалҳояшон нигоҳ накарда, амалҳои ноҷавонмардонаро анҷом медиҳанд, ба халқу миллати хеш, ба Ватани азизашон хиёнат мекунанд, дар ҷангҳои Шому Ироқу Афғонистон ширкат меварзанд…
Масъалаи дигаре, ки имрӯз ҷомеаи моро ба ташвиш овардааст, тарбияи бачагон дар оила мебошад. Ҳаминро ба назар гирифта « Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон» дар бораи « Масъулияти падару модар дар таълиму тарбияи фарзанд» ба тавсиб расид. Аз қонуни мазкур ва тадбирҳои иловагӣ ба ин қонун, чанд сол сипарӣ шуда бошад ҳам, ҳастанд падару модароне, ки то ҳол, ба тарбияи фарзандон ҷиддӣ машғул намешаванд, бо муассисаҳои таълимӣ алоқаи зич надоранд, бе сабаб ба маҷлису ҷамъомадҳо намеоянд, маҷлисҳои падару модарон ба маҷлиси « модарон» табдил шуда, бисёре аз ин гуна волидайнҳо шахсан, ба тарбия кардан ниёз доранд. Ҳар чанде, ки дар ин самт моддаи 90-и қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон амал кунад ҳам, мақсади ҳукумат ҷарима ситондану ҷазо додани волидайн нест, мақсади асосии давлат ба роҳи дуруст тарбия намудани наврасону ҷавонон мебошад. Ба ақидаи ман дар оила ё падар, ё модар бояд пешво бошад, оиларо ба роҳи дуруст бурда тавонад, ба ӯ танҳо дар маҷлиси падару модарон иштирок кардан иҷозат дода шавад.
Дар «китоб барои падару модарон», дар баромадҳои худ А.С.Макаренко дар кори тарбияи бачагон нақши ниҳоят калон бозидани падару модарон ва тамоми аҳли оиларо нишон додааст. Дар асоси таҷриба мушоҳидаи дуру дарози худ ба хулоса омада буд, ки агар падару модарон фарзандонро дуруст тарбия накарда бошанд, он гоҳ онҳо ба зиммаи муаллим меҳнати хеле вазнинро бор мекунанд. Зеро ба ҳама маълум аст, ки аз тарбия кардан дида аз нав тарбия кардан душвортар аст. Аз ин рӯ муаллимон барои ислоҳи камбудиҳои падару модарон меҳнати зиёде сарф мекунанд, вале меҳнати онҳо аксаран самараҳои хеле кам медиҳад.
Ба ҳеҷ кас махфи нест, ки гуфта буд А.С.Макаренко, аввалин таҳкурсии тамому хулқу атвор, рафтору кирдор, ҳиссиёт, фикр ва шуури бача дар оила гузошта мешавад ва он ҷо ташаккул меёбад. Мана ин ҳам, то кадом андоза дар тарбияи бачагон нақши калон бозидани падару модаронро нишон медиҳад. Ҳалли дурусти тарбияи оилавӣ ба он вобаста аст, ки падару модарон онро то кадом андоза дуруст мефаҳманд ва то чи андоза аз уҳдаи тарбияи фарзандон мебароянд, дар кори дуруст ба роҳ мондани ин масъалаи мушкил ва масъулиятнок аз омӯзгорон то чи андоза маслиҳатҳо мегиранд ва ба омӯхтани адабиёти педагогӣ машғул мешаванд. Дар кори дуруст ба роҳ мондани тарбияи оилавӣ дониши педагогӣ ҳам нақши муайян мебозад, вале фақат дониши педагогӣ доштан кифоя нест. Роҳҳои аз он дуруст истифода бурданро низ донистан лозим аст, ба он бошад, асосан таҷриба ёрӣ мерасонад. Аз ин маълум мешавад, ки бе дониши педагогӣ ва таҷриба, ки онҳо барои падару модарон ҳамчун обу ҳаво лозиманд, падару модарон вазифаҳои муҳими шаҳрвандии худро дар назди ҷамъият дуруст ва мувофиқи мақсад ба ҷо оварда ва аз натиҷаи тарбияи фарзандони худ сарфарозу хушбахт ҳам буда наметавонанд.
Имрӯзҳо яке аз масъалаҳои муҳиме, ки моро дар канор гузошта наметавонад ин тарбияи ҳарбӣ - ватандӯстӣ ва даъвати ҷавонон ба сафи Қувваҳои мусаллаҳи Ҷумҳурии Тоҷикистон мебошад. Ба тинҷиву амонии кишвар, баланд гаштани сатҳи буду бошӣ сарбозон ва беҳтар гаштани сифати таъомҳои ошхонаҳои сарбозон нигоҳ накарда, ҳастанд ҷавононе, ки аз хизмат дар Қувваҳои мусаллаҳи ҷумҳурӣ, ҳимояи марзу буми Ватан, адои қарзи шаҳрвандӣ саркашӣ мекунанд.
Устод Макаренко ин масъаларо чунин арзёби мекунад; « Ҳар як кори мо, ҳар як маъракаи мо, нафақат вазифаҳои махсус, балки вазифаҳои тарбиявӣ ҳам доранд. Мисол, хизмати ҳарбиро гирем. Маълум аст ҳар як шахсе, ки хизмати ҳарбиро адо менамояд, ӯ аз он ҷо бо сифатҳои нав, аз ҷумла бо донишҳои нави ҳарбӣ, бо донишҳои нави сиёсӣ, бо хислатҳои нав, бо шаклу рафтори нав ва ғайраҳо бармегарданд».
Мо бояд фаромӯш накунем, ки Макаренко ғалабаи бузурги иттифоқи шӯравиро дар ҷанги Бузурги Ватанӣ аз тарбияи дурусти ҳарбии халқи Шӯравӣ медонад.
Аз ин рӯ, дар ин ҷо низ мо бояд, бо падару модарон, аҳли ҷомеа коллективона корҳои тарбиявӣ-ҳарбиро дуруст ба роҳ монда, Ватани маҳбубамонро, дар кадом вазъияте ки набошад, ҳифз карда тавонем, истиқлолияти бо хуни ҳазорон шаҳидон ба даст омадаро аз даст надиҳем.
Зувайдулло Салимов, узви фаъоли ҲХДТ , директори МТМУ №2-и шаҳри Норак.
